رحلت حضرت رسول و شهادت امام حسن مجتبی

رحلت حضرت رسول(ص) و شهادت امام حسن مجتبی(ع) را تسلیت می گوییم

حضرت محمد(ص) پیش از رحلت، چندین نگرانی داشت؛ نگرانی هایی که هر کدام به مشکل خاصی باز می‌گشت و آن حضرت را در غم و اندوهی عمیق فرو می‌برد.  نگرانی انجام رسالت، نگرانی در این که مبادا کسی از میان مردم، به خاطر مسائلی که پیش آمده، تصورش بر این باشد که حقی بر پیغمبر داشته است، نگرانی مسأله جانشینی که شاید از همه مهمتر بود، نگرانی در باره اهل بیت علیهم السلام...

 در طول این سالها، خداوند و پیامبرش هر دو سفارشهای فراوانی در باره اهل بیت کرده بودند. شاید اساسا لازم نبود این همه سفارش هم صورت گیرد، بلکه این وظیفه مؤمنان بود که حداقل وظیفه ای که درقبال انجام رسالت توسط پیامبرشان داشتند، احترام به خاندان او باشد. اما هم پیامبر(ص) و هم نزدیکان کاملا درک می‌کردند که روزگار سختی را در پیش دارند.

فاطمه تنها دختر باقی مانده پیامبر(ص) و نورچشمان آن حضرت بود. اما یکسره در این روزها گریه می کرد و این که باید روزگار پس از پدر را تحمل کند، اندوهناک بود. در این لحظات پایانی، حضرت که شاهد گریه های سخت دخترش فاطمه بود، او را صدا کرد. ابتدا چیزی در گوشش گفت که آن حضرت برگریه اش افزود. پس از آن مطلبی به او فرمود، که فاطمه خندید.

وقتی در این باره پرسش کردند، گفت: بارنخست از مرگش در این بیماری سخن گفت و این که خواهد رفت، و مرتبه دوم به من گفت تو نخستین کسی از خانواده ام هستی که به من خواهی پیوست. و این سبب خوشحالی من شد. در نقل‌ های تاریخی آمده است که در این روزها، قریش با نگاه‌ های خشم ‌آلود به اهل بیت و خاندان پیامبر(ص) می‌ نگریستند و آنان را با این نگاه ‌ها آزار می ‌دادند و چه روزگار سختی بر آنان گذشت بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله...

 در سیره تربیتی امام حسن(ع) مسائل تربیتی و نكات باریك روان شناختی قابل توجهی دیده می‏ شود كه می‏ تواند به عنوان الگو و روش صحیح تعلیم و تربیت كودكان مطرح شود و بهترین فنون پرورش كودكان برای والدین و مربیان است. در ادامه می توانید تا حدودی با این موضوع آشنا شوید...

 سیره تربیتی امام حسن مجتبی (ع):

بر اساس روش تربیتی امام مجتبی(ع) بعد از این كه به زمینه‏ها و بسترهای مناسب در تعلیم و تربیت پرداخته شد، با ایجاد ارتباط عاطفی و بكارگیری شیوه ‏های صحیح تربیتی به رشد و پرورش فرزندان اقدام می ‏شود. در این شیوه مسائل مورد توجه قرار گرفته است كه برخی از آنان در این مقاله مورد بررسی قرار می‏گیرد.

اهمیت تربیت

انسان موجودی ترقی خواه و دارای استعداد كمال است و برای سیر تكاملی خویش لازم است با پیروی از یك روش تربیتی قوی و كامل تلاش نماید و در كنار پرورش جسم در تعالی روح خود و فرزندانش نیز كوشا باشد و گرنه ماهیت انسانی ‏اش را از دست خواهد داد.

امام حسن مجتبی(ع) در مورد اهمیت تربیت معنوی و روحی می‏ فرماید:

«عجبت لمن یتفكّر فی مأكوله كیف لایتفكّر فی معقوله فیجنّب بطنه مایؤذیه و یودع صدره ما یردیه؛ »

تعجب می‏ كنم از فردی كه در غذای جسمانی خود فكر می‏ كند (كه سالم و بهداشتی و پاكیزه باشد) اما در غذای روح و جان خویش نمی‏ اندیشد»، در نتیجه شكم خود را از غذاهای زیانبخش حفظ می‏ كند ولی برایش اهمیتی ندارد كه افكار پلید و ناپسند در روان او وارد شده و وجودش را در معرض افكار پست و انحرافی قرار دهند.

نقش آفرینان در تربیت

- والدین

از منظر امام حسن مجتبی(ع) پدر و مادر در شكل‏گیری شخصیت فرزندان اساسی ‏ترین نقش را دارند به این جهت آن حضرت به مردی كه در مورد خواستگاران دخترش از آن حضرت نظرخواهی می ‏كرد، به نقش پدر آینده و مدیر خانواده اشاره كرده و فرمود: «زوّجها من رجلٍ تقّیٍ فانّه ان احبّها اكرمها و ان ابغضها لم یظلمها؛(5) برای همسری دخترت مردی با تقوا و مؤمن برگزین، زیرا اگر او دختر تو را دوست بدارد وی را احترام خواهد كرد و اگر خوشایند او نباشد به وی ظلم نمی‏ كند.»

همچنین آن گرامی به اهمّیت نقش مادر پرداخته و هنگامی كه با معاویه مناظره می‏ كرد در مورد یكی از علل انحراف معاویه از محور حق و انحطاط اخلاقی وی از نقش مادرش هند یاد كرده و گفت: معاویه! چون مادر تو «هند» است و مادر بزرگت «نثیله» می‏ باشد و تو در دامن چنین زنان فرومایه و پست پرورش یافته‏ ای این گونه اعمال زشت از تو سر می‏ زند و سعادت ما اهل‌بیت پیامبر(ص) در اثر تربیت در دامن مادرانی پاك و پارسا همچون خدیجه و فاطمه می ‏باشد.(6)

- دوستان

بدون تردید بعد از خانواده مهمترین عاملی كه در خلق و خوی فرزندان تأثیر می‏ گذارد رفقا و دوستان وی هستند. حضرت امام مجتبی(ع) در تربیت فرزندان خویش به نقش مهم رفیق توجه داشته و به داشتن دوستانی سالم عنایت ویژه مبذول كرده است.

 آن حضرت به فرزندش سفارش می ‏كند كه: فرزندم! با هیچ كس دوستی مكن مگر این كه از رفت و آمد (ویژگی ‏های روحی، اخلاقی و رفتاری) وی آگاه گردی، هنگامی كه دقیقاً بررسی و تحقیق نمودی و معاشرت و دوستی با او را برگزیدی، آن گاه با او بر اساس گذشت و چشم پوشی از لغزش ‏ها و یاری كردن در سختی ‏ها همراه باش! (7)

- مربی و معلم

حساس‌ ترین دوران رشد كودك در مراكز آموزشی و مدرسه سپری می‏ شود و مربیان و معلمان با گفتار و رفتار و منش خود صفات و اخلاق روحی و روانی شان را به فرزندان منتقل می‏ كنند و دانش ‏آموزان بیشترین تأثیر را از اساتید و مربیان خود می ‏گیرند بنابراین بخش مهمی از شخصیت فرزندان بستگی به معلمان و اساتید وی دارد.

در این راستا امام حسن (ع) تأثیر چشمگیر معلمان و نقش ارزنده آنان در عرصه تربیت را یادآور شده و آنان را به تربیت صحیح دانش آموخته ‏گان سفارش كرده و فرمود:

كسی كه یتیم آل محمد(ص) را سرپرستی نماید و به جای پدر و اولیاء دلسوزش وی را تحت مراقبت خویش قرار دهد، یتیمی كه در ورطه جهل و ناآگاهی فرورفته است. چنانچه او را از جهل برهاند و امور مشتبه و به هم آمیخته را برای او توضیح دهد و به تأمین نیازهای مادی او نیز اقدام نماید فضیلت و بلندی مقام وی (در مقایسه با دیگران) همچون درخشش خورشید به (سُها) و ستاره كم نور است.(8)

- محافل عمومی و مذهبی

محافل عمومی و مذهبی از دیگر عوامل تربیت در منظر امام حسن مجتبی(ع) است. آن حضرت در گفتاری حكیمانه افزون بر نقش مجالس و كانون ‏های اجتماعی در اخلاق افراد به شركت در محافل مفید و سازنده توصیه نموده و می‏ فرماید:

كسی كه پیوسته به مساجد رفت و آمد داشته باشد یكی از هشت بهره را نصیب خود خواهد كرد: آشنائی با دوستان جدید، استفاده از دانش‏ های نو و اطلاعات تازه و نایاب، یافتن دلیل محكم و قاطع در راه هدف، رسیدن به رحمتی مورد انتظار از طرف خداوند، آموختن سخنانی كه او را از لغزش و خطاها باز می‏دارد، یاد گرفتن راههای صحیح و هدایت بخش، ترك گناه از ترس خداوند، خودداری از معصیت به خاطر شرم از مردم و ترس از رسوائی.(9)

چند نمونه از رفتارهای تربیتی امام

الف) تحریک حس کمال خواهی

انسان ذاتاً شخصیت خود را دوست دارد و سعی می ‏كند كه با كسب كمالات محبوبیت و عزّت خود را تقویت كرده و بالا ببرد. مربیان می ‏توانند با استفاده از این خصلت و تحریك حس برتری ‏طلبی فرزندان آنان را به سوی اهداف صحیح تربیتی هدایت كنند.

امام حسن(ع) از این شیوه در تربیت فرزندان استفاده می‏ كرد. آن حضرت روزی فرزندان خود و فرزندان برادرش را دعوت كرده و در ضمن یك گفتگوی صمیمی به آنان فرمود:

 انّكم صغار قومٍ و یوشك ان تكونوا كبار قومٍ آخرین فتعلّموا العلم فمن لم یستطع منكم ان یحفظه فلیكتبه و لیضعه فی بیته؛(10) همه شما كودكان اجتماع امروز هستید و امید است كه بزرگان جامعه فردا باشید پس دانش تحصیل كنید و علم بیاموزید. هر كس از شماها توانائی حفظ دانش را ندارد آن را بنویسد و در منزلش نگهداری نماید.

ب) شناساندن الگوهای خوب

انسان در دوران نوجوانی شدیداً به دنبال الگو می‏ گردد و حس تقلید او را وادار می‏ كند تا از الگوهای دل خواهش تقلید نماید. این خواسته درونی وسیله مناسبی است كه مربیان و والدین در امر تربیت از آن بهره گیرند و الگوهای خوب را در معرض دید فرزندان قرار دهند و به او معرفی نمایند.

امام مجتبی(ع) در سیره و سخن خویش به الگوی نیكو اشاره كرده و آنان را به پیروانش می ‏شناساند. آن حضرت بعد از شهادت پدر بزرگوارش به معرفی شخصیت ممتاز تاریخ، حضرت امیرالمؤمنین(ع) پرداخته و آن گرامی را به عنوان سرمشق خوبان عالم معرفی كرده و فرمود:

 ای مردم! در این شب مردی از دنیا رفت كه در هیچ كار نیكی، پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی به او نمی ‏توانند برسند. او به همراه پیامبر(ص) جهاد می‏ كرد و جان خود را فدای او می ‏نمود.(11)

آن حضرت در سخن دیگری حضرت فاطمه زهرا(س) را مقتدای نیایشگران به شمار آورده و در مورد آن بانوی وارسته فرمود: ما كان اعبد من فاطمة كانت تقوم حتّی تتورّم قدماه؛(12) در دنیا شخصی عابدتر از فاطمه(س) نبود، آن بزرگوار در حالت مناجات و عبادت آنقدر روی پاهای خود می ‏ایستاد تا آن كه پاهای مباركش ورم كرد.

ج)شیوه حلم و خویشتن داری 

حلم و بردباری مربیان در ارتباط با متربیان حساسیت خاصی دارد. زیرا نوجوانان و كودكان در اثر بازی ‌گوشی و شیطنت ممكن است دچار خطاها و لغزش ‌هائی شوند و موجبات ناراحتی بزرگترها را فراهم آورند امّا استفاده از این شیوه مربیان را بیشتر یاری خواهد كرد.

روزی امام حسن مجتبی(ع) سوار بر مركب خویش، در یكی از معابر مدینه عبور می ‏كرد. با مردی از اهل شام مواجه شد. آن مرد شامی تا حضرت را شناخت بی ‏درنگ به لعن و نفرین امام پرداخته و سخنان ناشایستی را نثار امام كرد. حضرت امام مجتبی(ع) در همان حال با كمال خونسردی و بردباری تمام سخنان زشت و دشنام‌ های ناروای او را با سكوت و صبر تحمّل كرد و خشم خود را فرو می‏برد. تا این كه مرد شامی عقده دل را خالی كرده و خاموش شد.

در آن لحظه پیشوای دوم شیعیان با سلام بر آن مرد، سكوت آن چند لحظه خاموشی را شكسته و با لبخندی ملیح كه حاكی از صفای دل آن جناب بود و در حالی كه مهر و عاطفه و محبت در چشمان نافذ و سیمای نورانی‌اش موج می ‏زد لب به سخن گشوده و به آرامی فرمود: ای مرد! گمان می ‏كنم كه در این شهر غریب باشی و شاید هم مرا به اشتباه گرفته ‏ای؟ حالا اگر از ما رضایت بطلبی از تو راضی می ‏شویم و اگر چیزی از ما بخواهی، به تو می‏ بخشیم، اگر راه گم كرده ‏ای؛ راهنماییت می ‏كنیم، اگر گرسنه ‏ای تو را سیر می ‏نمائیم، اگر لباس نداری تو را می ‏پوشانیم، اگر نیازمندی؛ تو را غنی می‏ كنیم، اگر از جائی رانده شده یا فراری هستی تو را پناه می ‏دهیم اگر خواسته‏ ای داری بر می ‏آوریم، اگر توشه سفرت را پیش ما آوری و مهمان ما باشی برای تو بهتر است و تا هنگام رفتن از تو پذیرائی می ‏كنیم. چون كه خانه ما وسیع و امكانات مهمان نوازی ‏مان فراهم است.

آن مرد وقتی با این برخورد كریمانه حضرت مواجه شد و سخنان شیوا و دلنشین آن بزرگوار را شنید، آرام آرام احساس كرد كه ناراحتی خاصی در درون وجدانش او را می ‏آزارد. آثار شرم و حیا بر صورتش ظاهر شده و پیش از آن كه سخنی بگوید، اشك ندامت بر گونه ‏هایش لغزید و با لحنی خاضعانه و مؤدبانه عرضه داشت: شهادت می ‏دهم كه تو خلیفه خداوند بر روی زمین هستی، خداوند داناتر است كه رسالتش را در كدام خانواده قرار دهد: اللّه اعلم حیث یجعل رسالته؛ تا این لحظه شما و پدرتان منفورترین خلق خدا نزد من بودید و اكنون شما را محبوب‌ترین فرد روی زمین می‏دانم. آن گاه به همراه امام حسن(ع) راهی خانه آن حضرت شد و تا روزی كه در مدینه بود در مهمان‌سرای حضرت پذیرائی می‏شد. بعد از آن واقعه در ردیف دوستان و ارادتمندان خاص اهل‌بیت (ع) قرار گرفت.(13)

د) شیوه های رفتاری 

والدین و مربیان مهمترین آموزه‏ های تربیتی را می‏ توانند با اعمال شایسته خویش در وجود فرزندان پدید آورند. زیرا آموزه‏ های رفتاری بطور غیر مستقیم و ناخود آگاه در نهاد نونهالان تأثیر می‏ گذارد.

یكی از غلامان خدمتگزار حضرت امام حسن(ع) مرتكب جنایتی شد كه سزاوار كیفر بود. حضرت دستور داد تا وی را تنبیه نمایند. غلام خطاكار در آن لحظه پیش‌دستی كرد و خطاب به امام (ع) این آیه را قرائت نمود: و العافین عن النّاس؛ انسانهای وارسته از خطای گنهكاران عفو می‏كنند. حضرت فرمود: بخشیدم. غلام ادامه داد و اللّه یحبّ المحسنین؛ خداوند نیكوكاران را دوست دارد. امام فرمود: ترا در راه خدا آزاد كردم.(14)

ه) تشویق

از موفق‏ترین شیوه‏های تربیتی تشویق و ترغیب افراد است. تجربه نشان داده است كه تشویق مناسب و بجا می ‏تواند نهفته ‏ترین استعدادهای درونی كودكان و نوجوانان را زنده كرده و در مرحله پیشرفت و سازندگی قرار دهد. نقل دو روایت از امام حسن(ع) اهمیت به نقش تشویق را در سیره آن بزرگوار روشن می‏كند:

1ـ انس بن مالك می‏گوید: یكی از كنیزان امام حسن(ع) شاخه گلی را به حضور آن حضرت هدیه نمود، امام حسن(ع) آن شاخه گل را با كمال میل پذیرفته و به او فرمود: تو را در راه خدا آزاد كردم. من به عنوان اعتراض گفتم: در مقابل اهداء یك شاخه گل او را آزاد كردی؟ امام فرمود: خداوند در قرآن به ما چنین یاد داده و فرموده است: «اذا حیّیتم بتحیّةٍ فحیّوا باحسن منها؛ هرگاه كسی به شما تحیت گوید پاسخ آن را بهتر از آن بدهید.» سپس فرمود: پاسخ بهتر همان آزاد كردن اوست.»(15)

2ـ روزی آن حضرت غلام جوانی را دید كه ظرف غذائی در پیش دارد او لقمه‏ ای از آن می‏ خورد و لقمه دیگر را به سگی كه نزدیك او نشسته بود می ‏داد. امام حسن(ع) پرسید: چرا چنین می‏ كنی؟ پسر نوجوان پاسخ داد: من خجالت می ‏كشم كه خودم غذا بخورم و این سگ گرسنه بماند. حضرت مجتبی(ع) خواست كه به این غلام مهربان پاداشی نیكو عنایت كند به این جهت او را به خاطر این عمل نیك، از مولایش خرید و آزاد كرد و باغی را كه در آن كار می ‏كرد خریده و به او بخشید.(16)

و) ورزش و تفریح 

در امر تربیت توجه به شادی سالم و روحیه ‌بخش و حركات نشاط آفرین جایگاه ویژه دارد. چرا كه تفریح و ورزش كودكان و نوجوانان را پرتوان، فعال و نیرومند می‏ سازد و افرادی كه با نشاط باشند آموزه‏ های اخلاقی و كمالات را بهتر می‏ پذیرند.

امام مجتبی(ع) یكی از ویژگی‏های مؤمنین را پرنشاط بودن آنان می ‏داند و می ‏فرماید: از ویژگی ‏های انسانهای با ایمان، شادی و نشاط داشتن در مسیر هدایت و خودداری از شهوات است.(17)

این روحیه در والدین و كسانی كه امر تربیت را به عهده دارند به مراتب باید بیشتر رعایت شود، زیرا كودكان دوست دارند شاد و خندان باشند و از والدین و معلمان عبوس و گرفته در رنج و عذابند. برای تربیت فرزندانی پرنشاط و دارای روح و جسمی سالم شایسته است كه مربیان و والدین خود از چنین صفاتی برخوردار باشند. در این زمینه نباید از نقش ورزش غافل بود.

عاصم بن ضمره می‏گوید:

«روزی به همراه حسن بن علی(ع) برای گردش و تفریح به ساحل فرات رفته بودیم، عصر آن روز در حالی كه روزه بودیم آب صاف و زلال فرات، روی سنگ ‏ها و شن ‏ها موج می‏ زد و تمام اشیاء داخل آب در مقابل چشمان ما خودنمایی می ‏كردند. حسن بن علی(ع) گفت: اگر لباس شنا داشتم داخل آب می ‏شدم و آب تنی می ‏كردم. گفتم: من دارم و آن را در اختیار شما می گذارم. فرمود: پس خودت چه می ‏پوشی؟ گفتم: من همین طوری به داخل آب می ‏روم. فرمود: این همان كاری است كه من اصلاً دوست ندارم و خوشم نمی ‏آید. از رسول خدا(ص) شنیدم كه می ‏فرمود: در داخل آب موجودات زنده ‏ای است كه باید از آن ‏ها شرم كنید و به احترام آنان بدون پوشش مناسب به داخل آب نروید.» (18)

_____________________________________________

5- مكارم الاخلاق، ص 233.

6-احتجاج طبرسی، ج 1، ص 282.

7- تحف العقول، ص 233.

8- منیة المرید، ص 33.

9- تحف العقول، ص 235.

10- ترجمة الامام الحسن (ع)، ص 167.

11- مسند احمد، ج 1، ص 200.

12- بحارالانوار، ج 43، ص 75.

13- مناقب، ج 3، ص 19.

14- بحارالانوار، ج 43، ص 342.

15- جلوه‌هائی از نور قرآن، ص 27.

16- البدایة و النهایه، ج 8، ص 38.

17- اعلام الدین، ص 137.

18- مسند امام مجتبی(ع)، ص 797.