اصول رفتار با کودک زیر سه سال؛ قسمت چهارم (نوازش)

امروزه منابع بسیار زیادی درمورد روانشناسی کودک و رفتار با کودک موجود است. هر یک از این منابع مختص رویکرد خاصی در این زمینه هستند. والد امروزی سردرگم در میان این همه منابع و اطلاعات است به علاوه ی تجربیات و نصیحت های بزرگترهای خانواده است...

امروزه منابع بسیار زیادی درمورد روانشناسی کودک و رفتار با کودک موجود است. هر یک از این منابع مختص رویکرد خاصی در این زمینه هستند. والد امروزی سردرگم در میان این همه منابع و اطلاعات است به علاوه ی تجربیات و نصیحت های بزرگترهای خانواده است و این باعث شده که یک فضای مملو از احساس گناه و این که حالا باید با فرزندم چه کار کنم برای پدر و مادر امروزی ایجاد شود. این رویکردها شامل رفتارگرایی، انسان گرایی و شناخت گرایی و غیره هستند.

 در رأس همه ی این رویکردها دانشمندان بزرگی هستند که هریک به نوبه ی خود تحول بزرگی در رابطه با تربیت کودک ایجاد کرده اند. و هریک نیز دیگری را نقض می کند و در مطالبی با هم در تعارض هستند که این تعارض به سردرگمی والدین دامن می زند. به طوری که بدون شناخت این رویکردها کتاب ترجمه ای در مورد تربیت کودک می خوانیم و تصمیماتی در مورد روابط با فرزندمان می گیریم بعد دوباره کتاب دیگری به دستمان می رسد که ممکن است در تعارض با کتاب قبلی باشد و به این منوال ذهن ما آشفته می شود و دچار تعارض می شویم. یکی از وظایف والدین امروزی این است که این رویکردها را بشناسد و براساس این شناخت، منابعی را برای تقویت معرفت والدینی خود انتخاب کند که هماهنگ با آن رویکرد باشد.

یک رویکرد باید به چهار مسئله بپردازد و پاسخ دهد: کودک، انسان، زندگی و رفتار.

رویکرد ما در این جا، رویکرد هوش متعادل است. برپایه ی این رویکرد نگاه ما به کودک این گونه است: کودک یک انسان کامل بالقوه است که باید استعدادها و توانایی هایش بالفعل شود.

در این رویکرد ما معتقدیم که پدر و مادر باغبان زندگی و کودک گل و بذر است که وظیفه ی والدین نگهداری و مراقبت و پرورش بذرهای زندگی است. یک هسته ی زردآلو بالقوه، یک درخت زردآلو است که در شرایط مناسب کاشت و نگهداری جوانه می زند، حال این جوانه کامل است یا نه؟ کمی بزرگتر می شود و برگ می دهد و ریشه می دواند و دوتا زردآلو می دهد حال چی؟ کامل است یا نه؟ بزرگتر می شود و شاخ و برگ می دهد و ده کیلو زردآلو می دهد، کامل شده یا نه؟ تنیده تر می شود و درختی تنومند می شود و صد کیلو بار می دهد، حال چه، کامل شده یا نه؟ هر مرحله از بذر گرفته تا جوانه و نهال و درخت کامل، هر کدام در جای خودشان، کامل هستند فقط تفاوت در میزان رشد و نموشان است. طبق این نظریه بچه ها نیز کامل هستند، منتهی بالقوه هستند و تفاوت های فردی آن ها به میزان رشد و نموشان است.

بر روی کلمه ی رشد و نمو تأکید می کنیم به دلیل این که رشد مختص ذهن است و نمو مختص جسم است. جسم نمو می کند و تغییر می کند. روح نیز به تعالی می رسد. بچه ها برای رشد و نمو نیازهایی دارند. نیازهایی که مربوط به جسم می شود توسط نیرویی به نام «غریزه» کنترل می شود. مثل گرسنگی، خواب، غم، شادی و غیره. هدف غریزه، حفظ و بقاء نسل است. مانند غریزه ی جنسی و احساسات که هر دو در راستای این هدف در انسان به ودیعه گذاشته شده.

نیازهایی که مربوط به روان و روح می شود توسط نیروی «فطرت» کنترل می شود. علوم غربی فطرت را نمی شناسند و هردو را غریزه معرفی می کنند اما رویکرد هوش متعادل بر پایه ی فطرت انسان است. فطرت جهت و نیروی تعالی ما را تعیین می کند. ما هردوی غریزه و فطرت را قبول داریم و به هردوی آن ها می پردازیم.

غریزه به حوزه ی اهمیت ها و نیازهای مادی و جسمی می پردازد. فطرت به حوزه ی ارزش ها و نیازهای روحی و معنوی می پردازد. بچه ها به هردوی این نیروها نیاز دارند تا رشد و نمو کنند و در نمودار زندگی دارای حجم باشند. انسان متعادل، انسانی است که جسم سالم و ذهن رشد یابنده داشته باشد و مجموعه ی غریزه و فطرت او رشد کند.

نیازهای معنوی چه نیازهایی هستند؟

پرستش، زیبایی، آرامش، نوازش، توجه، دوست داشتن و دوست داشته شدن، جاذب و مجذوب بودن، احترام و حرمت و غیره.

حال دوست داشتن و دوست داشته شدن، کدام نیاز مرد است و کدام نیاز زن؟ مردها خیلی به دنبال این نیستند که من رو دوست داری یا نه! بیشتر دنبال دوست داشتن هستند. زن ها نیازشان دوست داشته شدن است که هردو حالت از خصوصیات فطرت است.

انسان دوست دارد جاهایی مجذوب باشد و جاهایی جاذب باشد. انسان نیاز به محترم شمرده شدن و احترام گذاشتن دارد. انسانی که به راحتی حریم دیگران را می شکند، فطرتش خوب رشد نکرده؛ انسان متعادل خشمگین می شود ولی حرمت نمی شکند و هتک حرمت نمی کند.

انسان دوست دارد که هم نوازش بشود و هم نوازشگر باشد. حال ما به خصوص همسران حداقل در کلام یکدیگر را نوازش می کنیم؟ انسان دوست دارد به او توجه شود و به دیگران توجه کند؛ کمک خواستن و کمک کردن در فطرت انسان است اما به شرطی که فطرت رشد کند.

نیازهای معنوی علاوه بر این که نیاز انسان هستند، ویژگی های فطری برای زندگی اجتماعی نیز هستند. این ویژگی ها و مهارت ها باید در کودک پرورش یابد تا برای زندگی اجتماعی آماده شوند.

مربی و والدین قائم مقام پروردگار هستند. تربیت و پرورش، وظیفه ی والدین است. رب و پرورش ریشه ی نام های الهی هستند. در پرورش، استعدادهای نهفته ی کودک باید شکوفا شوند. استعدادها باید تبدیل به مهارت شوند تا شکوفا شوند. برای این منظور باید محیط زندگی کودک غنی باشد. محیط غنی باعث شکوفایی استعدادهای بچه ها می شود. محیط غنی یعنی امکانات لازم برای رشد و شکوفایی کودک. و امکانات در نظر ما یعنی آسایش نه رفاه.

منظور از امکانات، تجملات نیست بلکه منظور فضای غنی از لحاظ بازی و تجربه است. باز هم منظور محیط مملو از اسباب بازی و تجمل نیست بلکه محیط پر از بازی و تجربه. عامل دوم در محیط غنی، فضای گرم معنوی و عاطفی است برای بزرگ شدن حجم زندگی. برای زندگی متعادل، گرمای معنوی و عاطفی لازم است. متأسفانه در بعضی از خانواده ها ارتباطات گرم نیست و درجه حرارت عاطفی کم است.

چگونه محیط را غنی کنیم؟

واکنش نداشته باشید، کنش گر باشید. بچه ها گاهی بازی مخرب دارند و گاهی بازی سازنده. وارد بازی مخرب کودکان نشوید، شما بازی گردان باشید تا بچه ها وارد بازی شما شوند. بچه جیغ می زند و گریه می کند تا مادر را وارد بازی خود کند! بچه ها بازی گردان های بسیار قوی هستند حتی تا حدی که والدین دچار خشم شوند و یا گاهی همسران هم با هم به دعوا می افتند.

خشونت بچه ها خشونت اختلالی است. از کلمه ی خشونت نترسید! خشونت اختلالی یعنی خشونتی که پشت آن احساس های ناخوشایند نهفته است. به محض این که این احساس ناخوشایند کودک درک شود او آرام خواهد شد. وقتی مادری در برابر کودکش مستأصل می شود، خشونت است.

خشونت اختلالی با خشونت اعتدالی باید مهار شود. خشونت اعتدالی برپایه ی قانون و اقتدار است. در خشونت اعتدالی مادر احساس ضعف در برابر فرزندش و موقعیت پیش آمده ندارد، دچار حرص و جوش خوردن نمی شود و احساس بد هم ندارد.

به دنبال نابغه پروری و برنامه ریزی برای آینده ی کودک نباشید. نگران آینده نباشید؛ ما باید برای فرزندانمان چشم انداز و راهبرد داشته باشیم نه این که برنامه ریزی کنیم که مثلاً حتماً باید دکتر شود و یا مهندس و غیره، و نگران باشیم چون ما صاحب فرزندان نیستیم بلکه فقط وظیفه ی مراقبت و نگهداری و پرورش آن ها را داریم. کودک نابغه همین فرزندانی هستند که پیش شما حضور دارند. همه ی کودکانی که از ازل تا ابد به دنیا آمده اند و می آیند همه نابغه هستند. پس به دنبال ساختن کودک نابغه نباشید.

کل ارتباط یا رفتار والدین با کودک به چهار بخش تقسیم می شود.

رفتار برپایه ی مهر و محبت، رفتار برپایه ی کنترل، رفتار برپایه ی خشونت و رفتار برپایه ی آزادی. تعادل بین این چهار حوزه بسیار مهم است و رفتار صرف فقط بریک پایه و یک طرفه تبدیل به خشونت می شود، مثل رفتار صرفاً آزادی محور؛ انسان فطرتاً آزادی را دوست دارد و باید داشته باشد اما به خاطر وجود غریزه در انسان باید محدودیت وجود داشته باشد. ما آزادی را دوست داریم اما به محدودیت نیاز داریم. از یک سالگی، آرام آرام باید محدودیت را به کودک نشان داد و به او «نه» گفته شود البته نه درست و صحیح و به جا.   

اولین رفتار که برپایه ی مهر و محبت و در محدوده ی کنترل نیز هست، « نوازش » است. والدین با نوازش کودک را کنترل می کنند. نوازش نیاز فطری و روحی کودک است. با نوازش غریزه ی کودک مهار و کنترل می شود. چند نوع نوازش داریم:

1- نوازش پوستی:

 تأکید بسیار این نوازش با نوزاد است که مراقبت کانگورویی بهترین شکل آن است. از یک سالگی به بعد نوازش پوستی کمتر می شود ولی قطع نمی شود. نوازش پوستی مختص کودک نیست بلکه مادر و پدر هم نیاز به نوازش دارند چون پرورنده ی روح است و زن و شوهر باید بدون ارتباط جنسی یکدیگر را در طول روز نوازش کنند. نوازش پاداش نیست. با نوازش کردن ناصحیح، کودک را شرطی نکنیم؛ اجازه نداریم با کودک قهر کنیم و برای تنبیه او، محبت و نوازش را از او دریغ و محرومش کنیم.

ماساژ هم نوعی نوازش پوستی است. نوازش پوستی مادر یا پدر برای فرزند نباید عاشقانه باشد، بچه ها را هنگام بوسیدن نچلانید و محکم فشار ندهید که در این صورت خشونت خواهد بود نه محبت! مادرانه و پدرانه نوازش کنید.

2- نوازش کلامی:  

بچه ها نیاز دارند از ما کلمات و جملات زیبا بشنوند. مادربزرگ ها خصوصاً قدیمی ترها خیلی خوب بلدند بچه ها را کلامی نوازش کنند. مثل دردت به جونم، دورت بگردم و غیره که کلمات گرم و با احساس هستند. ادبیات غنی ما مملو از کلمات و جملات زیبا است، آن ها را استخراج کنیم و در محاوره ها به کار ببریم. خسرو شیرین دارای کلمات بسیار فاخری است و شرین مظهر زن ایرانی و کامل است. سعی کنید تلویزیون را بیشتر خاموش کنید و از شعر و داستان برای بچه ها استفاده کنید. لازم نیست که حتماً بچه ها شعر را درک کنند فقط کافی است که در معرض شنیدن مثلاً اشعار حافظ قرار بگیرند.

3- نوازش چشمی: 

نگاه. زمانی که به فرزندمان نگاه می کنیم چه احساسی پشت نگاه ما هست؟ افتخار، نفرت، خشم، لذت؟ همه جای بدن دروغ می گویند جزء چشم ها.  بچه ها خودمحور هستند، زمانی که مادر حالش خوب نیست این درک را پیدا می کند که من باعث این ناراحتی مامان شدم، دیدید وقتی والدین دعوا می کنند بچه ها یک گوشه کز می کنند! چون خودشان را مسبب این دعوا می دانند. در مواقع شوخی و خنده و بگو بخند چی؟ یا تجربه ی در آغوش گرفتن یا نوازش همسرتان در مقابل فرزندان را دارید؟ بچه ها شنگول و شیطون تر می شوند چون این درک را دارند که من باعث این شادی شدم حالا می تونم هر کاری دلم بخواد بکنم!

عزت نفس کودک را اعتماد به نفس والدین می سازد. والدین با اعتماد به نفس قوی، کودک با عزت نفس بالا می سازند. پس مواظب نگاه ها و احساس پشت نگاهتان به کودک باشید. زمان ما زمان استرس و اضطراب است، وقتی به فرزندتان نگاه می کنید نگران آینده ی او نباشید. گاهی مادرها از یکسالگی کودک نگران شوهرکردن و زن گرفتن و دانشگاه رفتن او هستند!

هر وقت به بچه ها نگاه می کنیم، چشمان ما باید برق بزند و عاری از مقایسه و نگرانی باشد و مملو از امید و دوست داشتن و شادی باشد. تفکر مقایسه و رقابت و نگرانی بر نگاه ما تأثیر می گذارد و توان لذت بردن از کودک را از ما دریغ می کند. بزرگترین آرزوی بچه ها و بزرگترین نیازشان خوش حالی و خوشنودی پدر و مادر است.

برای این هفته لطفاً انواع نوازش را تمرین کنید، به خصوص با همسران و تجربیات خود را با ما در میان بگذارید.

منبع: کودک متعادل- استاد محمود سلطانی