تربیت دینی 14؛ انتقال مفاهیم دینی با استفاده از بُعد عقلانی (قسمت اول)

در قسمت های قبل ابعاد محتلف وجودی انسان را که باید به عنوان مربی در انتقال مفاهیم دینی بشناسیم با هم آموختیم، در این قسمت به شیوه های انتقال مفاهیم دینی به کودکان با استفاده از بُعد عقلانی و تفکر می پردازیم و اهمیت آن را مورد بررسی قرار می دهیم.

با ما در ادامه مطلب همراه باشید...

گاهی یک آگاهی و یا یک سلسله آگاهی های مرتب و حساب شده ، در انسان تحولات عجیبی را ایجاد کرده و او را به سمت دین داری سوق می دهد . ما برای اینکه بتوانیم فرزندان خود را دیندار بزرگ کنیم ، باید تفکر منطقی را به آنها آموزش دهیم . بچه ی ما باید تفاوت استدلال منطقی و سخن عاقلانه را با سخن سطحی، عوامانه و غیر منطقی درک کند . البته درک بچه در یک حد است . و ما نیز در خانه و مدرسه باید به اندازه ی فهم او این کار را انجام دهیم .

در چهارده سالگی وظیفه ی پدر و مادر و مدرسه نسبت به تربیت کودک تمام شده است . بعد از آن دوران تمرین است و باید آن چیزهایی را که یاد گرفته ، درست اجرا کند . گاهی فرد دیپلم گرفته اما تفاوت بین سوال غلط و درست را نمی داند . این یکی از علامت های عدم برخورداری از تفکر منطقی است . هرکسی می خواهد سوال کند ابتدا باید آن را بررسی کند .

تا چند وقت پیش برخی از افراد غربزده ، نَفسِ سوال را تبلیغ می کردند . البته سوال حُسن بوده و نصف علم است . یک پرسشگرِ خوب نیمی از راه علم را طی کرده است . چون فهمیده که چگونه باید سوال کند و سوال خوب چیست . اگر شما استاد باشید ، می توانید از سوال های دانشجویان تشخیص دهید که کدامیک از آنها در آینده رشد علمی خواهند داشت . برخی از سوال ها از روی شتابزدگی است . گروهی نیز از روی مخالفت است . برخی سوال ها از روی سطحی نگری وعدم تفکر است .

علامه طباطبایی می فرماید که من سعی می کردم تا آنجا که امکان دارد سوالات خود را از کسی نپرسم . برای اینکه فکر کنم و ببینم که خودم به جواب آنها می رسم یا خیر. آن فعالیتی که انسان انجام می دهد تا به پاسخ سوالات خود برسد ، بسیار ارزشمند تر از پاسخی است که از یک عالم دریافت می کند . با این کار خودِ انسان تولید کننده ی علم خواهد شد. اگر مدام سوال بپرسید ، در واقع جمع آوری کننده ی علم خواهید بود.

سوال به عنوان یک شاخص برای تفکر منطقی است . تفکر منطقی به معنای توضیح برای پرورش عقلانی فرزندان در جهت درک دین است . اگر شیوه های پرسش گری خوب را یاد ندهیم ، نمی توانیم توقع داشته باشیم که بچه های ما دیندار شده و مفاهیم دینی را بپذیرند . مفاهیم دینی خیلی اوقات وابسته به اطلاعات نیست . بلکه وابسته به تفکر  است . قرآن مجید ما را به تفکر توصیه می کند نه به دانایی. قرآن می فرماید که در خلقت آسمان ها و زمین تفکر می کنند . بعد از تفکر به این نتیجه می رسند که نمی شود تو این ها را بیهوده آفریده باشی .

این یک سوال عمیق است .  کسی که می خواهد دیندار شده و آن را بفهمد ، باید از نظر تفکر منطقی و قدرت عقلی قوی باشد . دین ما عوامانه و سطحی نیست . بنابراین برای درک دین عمیق ، انسان باید عقل خود را پرورش دهد .

مثلا یک نفر می گوید : «من یک سگی دارم که مرتب آن را شستشو داده و واکسن های آن را زده ام . او هیچ میکروبی ندارد . چرا اسلام می گوید که نگهداری سگ مشکل داشته و نجس است.» آیا این سوال از روی بی فکری است؟

این سوال از روی بی فکری نیست. بلکه این پرسشگر، منطق سوال را بلد نیست . آیا اگر گفته شده نگهداری سگ به شدت مکروه است به دلیل انگل هایی است که در بدن سگ است ؟ در واقع ارتباطی بین تزریق واکسن و نجس بودن سگ وجود ندارد .

در یکی از کشورهای خارجی، فردی پرسید انگل هایی که در گوشت گاو است بیشتر از انگل هایی است که در گوشت خوک است . چرا اسلام گوشت گاو را حلال کرده و گوشت خوک را حرام کرده است ؟ به ایشان گفتند : آیا این حرمت و حلیت باید براساس انگل تعیین شود ؟ گفت پس علت آن چیست ؟ باید اینجا سوال را منطقی تر کنیم . می توان اینگونه پرسید که چرا گوشت خوک حرام شده در حالی که برخی از گوشت های دیگر حلال هستند ؟ یا می توان به صورت منطقی تر پرسید که اصلاً چرا گوشت خوک حرام است ؟ این سوال کلی و درست است . خوردن گوشت ها در روح انسان آثار ژنتیک دارند . چیزهایی که ما می خوریم یک سری صفات ژنتیک به ما منتقل می کند . پیامبر اکرم (ص) در جایی فرمودند که خوردن گوشت گوسفند صفت مهربانی را به انسان منتقل می کند . خوردن گوشت خوک نیز صفاتی را به انسان منتقل می کند که با انگل نمی توان مقایسه کرد. شخصی که مطالعاتی در این زمینه داشتند گفتند که حتی خوردن گیاهان نیز صفات ژنتیکی خاصی را به افراد منتقل می کند . اسلام چقدر دین دقیقی است که این صفات را بررسی می کند . یعنی با بود و نبود انگل در گوشت خوک و یا واکسینه کردن سگ نمی توانیم قطعیت پیدا کنیم که حکم اسلام غلط است .

اگر شما نمی خواهید منطق اسلام را بپذیرید و تنها می خواهید از علم تجربی استفاده کنید ، می توانید صبر کنید تا علم تجربی این مسائل را برای شما ثابت کند . اما اگر ابعاد دیگر عقل شما هم کار می کند و می توانید به کسی که دانش بیشتری در یک شاخه ی علم دارد اعتماد کنید ؛ این متخصص به شما می گوید که نگهداری سگ در خانه از نظر ژنتیک صفاتی را در بچه ی شما ایجاد می کند . به حرف او احترام می گذارید یا خیر؟ اگر یک دکتر جامعه شناس به شما گفت که در روان شناسی اجتماعی ، ما بررسی کرده و دیده ایم که وجود سگ در خانه در روابط خانواده و مناسبات اجتماعی اثر منفی می گذارد به حرف او احترام می گذارید یا خیر؟ حتی از حرف تمام این دکترها بالاتر ، سخن خدا است که آگاهی های عمیق تری را به پیامبران خود داده است . پس ما باید منطقی برخورد کنیم .

یک زمانی است که ما نمی خواهیم حرف دین را بپذیریم؛گاهی علاقه ها ی ما موجب می شوند ، حرف منطقی را نپذیریم ؛علاقه ها ، میزان حافظه ی ما را مشخص می کنند . اگر ما چیزی را دوست نداشته باشیم حتی  در حافظه ی خود نگاه نمی داریم . علاقه بر فهمیدن یک مطلب تأثیر دارد . بعضی از مطالب را همه می فهمند . اما فهمیدن برخی از مطالب به علاقه ی ما بستگی دارد . علاقه ، موضوع تفکر را برای ما تعیین می کند .

خیلی اوقات ما حاضر نیستیم درخصوص زندگی بعد از مرگ تفکر کنیم . چون آن را دوست نداریم . البته اگر تفکر کنیم عمر ما طولانی تر هم می شود. با این کار آرامش گرفته و حزن از دل ما می رود . در روایت داریم که تفکر در خصوص مرگ ، غم را از دل انسان زایل می کند . علاقه های ما نه تنها موضوع تفکر را تعیین می کنند ، بلکه مقدار آن را نیز مشخص می کنند . مثلاً یک نفر بر روی یک معامله فکر می کند . در مسیر این تفکر به یک نتیجه ای می رسد . به این نتیجه علاقمند می شود . چون فردی است خود شیفته و در مورد تشویق خود ، دچار تعجیل شده است و... در نتیجه تفکر خود را ادامه نداده و در همان نتیجه باقی می ماند . اگر تفکر خود را ادامه می داد در همان نتیجه ی عجولانه متوقف نمی شد . بنابراین مقدار تفکر ما را، علاقه ی ما تعیین می کند .

حتی علاقه ایجاد استدلال می کند که ما اصطلاحاً به آن توجیه می گوییم . علاقه موجب می شود که تمام عیوب را در کسی که دوست ندارید ببینید و تمام حُسن ها را در کسی که به او علاقه دارید ببینید . در نتیجه توازن ذهنی شما به هم می ریزد . انسان باید در مورد مشکلات وزن کشی کند . اینکه نبود خانواده ی منسجم چه وزنی دارد و برخی مشکلات ترافیکی در خیابان چه اهمیتی دارد . عاقل کسی است که  فرق خوب و بد را بفهمد . عاقل کسی است که ببیند بین دو کار بد ، کدام بدتر است . و همینطور بین دو کار خوب ، کدام خوب تر است .

علاقه قدرت توزین عقلانی را از بین می برد . برخی از افراد یک خبری را از ماهواره ها می شنوند و به سرعت قبول می کنند ، در حالی که می دانند آنها دشمن بوده و حتی به مردم خودشان هم دروغ می گویند، ولی بخاطر علاقه از همه ی اینها صرف نظر می کنند و بدون دلیل حرف این افراد را قبول می کنند .

افراد با امیرالمومنین (ع) مواجه می شدند و می گفتند که خدا او را بکشد چقدر می فهمد . یک نفر بر سر امیرالمومنین (ع) داد زد و گفت : چرا من هر سوالی می کنم شما زود جواب می دهید ؟ حضرت فرمودند که پیامبر همه چیز را به من یاد داده و من آموخته ام . همانطور که اگر شما بخواهید اسم خود را بگویید نیاز به فکر ندارد . سوال های شما هم برای من نیاز به فکر ندارد .

در روایتی داریم که هر گناهی انجام دهید ، بخشی از عقل شما برداشته می شود که دیگر باز نمی گردد . بنابراین گرایش ها و حب و بُغض های ما بر تفکر عقلانی ما تأثیر می گذارد . البته ما هیچگاه نمی توانیم قلب خود را از حب و بغض خالی کنیم . نباید فکر کنیم که محبت ما باید از بین برود تا عقل ما کار کند. اما اگر محبت بی جا داشته باشیم ، عقل مخدوش  می شود . محبت بجا باعث باروری عقل می شود . پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : اگر اهل بیت من را دوست داشته باشید ، عقل شما بارور می شود .  خدا به شما حکمت داده و خود شما تولید علم می کنید .

لحظه ی بی انصافی انسان ، لحظه ی پنهانی است . اگر انسان دقت کند می تواند درک کند که کجا نامردی کرده است . خدا در روز قیامت این لحظه ها را به انسان نشان می دهد .

در قسمت آینده به بیان راه کارهایی برای ایجاد حس تفکر و تعقل در فرزندان اشاره خواهیم کرد. پس در قسمت آینده هم با ما همراه باشید...