اهمیت مطالعه رشد و تکامل درک دینی؛ پله ی اول

در بیان مفاهیم دینی به فرزندان، اینکه بدونیم الان تو چه مرحله ای از زندگیشه و با چه دغدغه هایی دست و پنجه نرم می کنه می تونه خیلی بهمون کمک کنه، در این میان به تحقیقی برخورد کردیم به نگارش آقای ناصر باهنر که رشد و تکامل درک دینی در کودکان را بررسی کرده اند، در ابتدای امر به طرح نظریه های مشهور روانشناسان مشهور دنیا پرداخته شده؛ قبول داریم که ممکنه مطالب در ابتدا سنگین باشه، ولی خواهشنمدیم لطف و همراهی خود را در این مجموعه هم یاریِ ما کنید تا با کمک خدا و نظرات شما این بحث رو به سرانجام برسونیم، ان شاءالله.

بریم قسمت اول رو بخونیم...

اهمیت مطالعه رشد و تکامل درک دینی

یکی از مباحثی که باید مورد توجه عمیق و دقیق دست اندرکاران و کارشناسان تعلیم و تربیت دینی قرار گیرد، رشدِ تفکر دینی است. در طی این بحث برخی نظریات محققان بزرگ بیان خواهد شد و رشد مفاهیم گوناگون دینی در نزد کودکان مورد بحث قرار خواهد گرفت.

به یقین با شناخت هر چه بیشتر ویژگی های تفکر دینی کودکان  راه برای گزینش روش های مناسب آموزش دین هموار خواهد شد. ما ناگزیر از آنیم که از دریچه های علمی و تحقیقی به این آموزش نگاه کنیم تا مشکلاتی که در نتیجه ی عدم توجه به این نکته به وجود می آید مرتفع شود.

نظریه ها و تحقیقات

اگرچه مفاهیم اسلامی و ویژگیهای جامعه ی ما متفاوت از سایر ادیان و جوامع دیگر است ، اما بسیاری از این نتایج می تواند در جهت آموزش مفاهیم دینی کودکان ما نیز کاربرد داشته باشد ، چرا که بسیاری از ویژگیهای تفکر دینی بخصوص در سنین کودکی متاثر از خصوصیات فطری و روانی است که بین تمامی کودکان مشترک می باشد و نیز اینکه بسیاری از مفاهیم کلی دینی که به آن پرداخته خواهد شد ، در همه ی ادیان دینی مشترک بوده و کم و بیش همه ی کودکان با آن ها آشنا هستند.

الف) نظریه ی پیاژه

پیاژه در سال 1929 تحقیقی را در زمینه ی «چگونگی تفکر کودکان درباره ی دنیای طبیعت» انجام داد. به دنبال آن در سال 1930 تحقیقی را صورت داد که در آن کارکرد مساله «جاندارپنداری» در رشد دینی کودکان مطرح گردید. او در تحقیق نخست ، نقش «ساخته پنداری» را در زندگی کودکان مورد آزمایش قرار می دهد و از آن به نام «تلقی کودک از اشیا به عنوان محصول خلقت بشری» تعبیر می نماید. منظور پیاژه از به کارگیری لفظ بشر ، هم خدا به عنوان یک بشر قدرتمند است و هم قدرت بشری که کودک به آن کیفیت های روحانی را نسبت می دهد.

پیاژه بیان می دارد که تبیین کودک از اصل خورشید ، ماه ، ابرها ، آسمان ، بادها و رودها تقریبا نشانگر سه دوره از رشد می باشد:

1-     ساخته پنداری اساطیری ( 4 تا 7 سال)

2-     ساخته پنداری فنی (7 تا 10 سال)

3-     نا ساخته پنداری (پس از 10 سال)

در دوره ی نخست اصل وجود این اشیا به بشر یا منبعی روحانی نسبت داده می شود، به عنوان مثال یک کودک شش ساله ، اصل وجود خورشید را از خدا می داند که آتشی را در آسمان روشن نموده. او نتیجه می گیرد که توضیح پدیدارهای طبیعی پیش از 7-8 سالگی امکان ندارد و دلایل کودکان در این سالها بیشتر جنبه ی افسانه ای دارد . در این مرحله از رشد که کودک هنوز آن تصور اساسی را از علیت ندارد، بدون تعمیم یا تشکیل یک مفهوم منطقی استدلال می کند.

سپس یک دوره ی واسطه مطرح می شود که ددر آن توضیح طبیعی با یک راه حل ساخته پنداری توام است، مثل اینکه کودک مطرح می کند خورشید و ماه در اثر به هم آمیختن ابرها به وجود آمده اند که اصل وجود ابرها از خدا یا از دودهای برخاسته از خانه های انسان ها پدیدار شده است.

در پایان دوره ای وجود دارد که کودکان به توضیحات برخاسته از تفکر منطقی طبیعی- علمی روی می آورند و در آن کارهای بشری و الهی با ریشه ی وجودی این موجودات هیچ ارتباطی ندارد و آنها نشات گرفته از خود طبیعت هستند.

در بخش پایانی این تحقیق است که پیاژه ، در بیان معنا و ریشه های ساخته پنداری کودک ، از نقش آموزش دینی به عنوان یک محرک یاد می کند که علاقمندی کودک را به راه حلهای ساخته پنداری برمی انگیزد. او معتقد است که ساخته پنداری یک نگرش طبیعی کودک به دنیاست . ئی بیان میدارد که تعداد انبوهی از کودکان تنها خدا را در برابر خواسته های خود مطرح می کنند و در زمانی که بتوانند فرد دیگری را برای این منظور پیدا نمایند از او غافل می شوند. آموزش های مذهبی داده شده به کودکان در خلال سنین 4 تا 7 سال ، اغلب نسبت به تفکر طبیعی آنان بیگانه می باشد . در پایان نتیجه می گیرد که دین واقعی کودک در طول سالهای نخست زندگی با دین او در سنین بالاتر کاملا متفاوت است.

ظاهرا وی اعتقاد دارد که کودک به طور طبیعی ریشه ی وجودی اشیا را در خدا یا بشر جستجو می کند. زیرا در نظر او هر دو پرقدرت، بسیار دانا و قابل جابجایی هستند. با وجود این از آنجا که به تدریج محدودیت های بشر در خطاپذیری والدین مشاهده می گردد و تفکر عملیاتی کودک رشد می یابد ، دلایل ساخته پنداری کم کم ضرورت خود را از دست می دهد و در پایان نیز ساخته پنداری به سبب نامناسب و ناپسندیده بودن آن ترک می شود. در همین زمان با شروع دوره ی تفکر عملیاتی صوری سبب و اثر فیزیکی مورد توجه قرار می گیرد.

رونالد گلدمن که نظریه ی مهم وی پیرامون رشد تفکر دینی کودکان به تفصیل خواهد آمد، در نقد نظریه ی پیاژه وجود دوره ی ساخته پنداری اساطیری را تایید می کند اما بیان می دارد که « نه تنها نمی توان وجود دوره ی ساخته پنداری فنی را اثبات نمود، بلکه در طول این سنین (7 تا 10 سال) کودکان بیش از خردسالان دارای خصوصیت ساخته پنداری در یک مفهوم اساطیری می باشند. اگرچه خامیِ این ویژگی تا حدی تصفیه شده است ، یک نوع ساخته پنداری الهی هویدا می گردد ، اما او علاقمند است تا در نگرش به جهان هر دوی این خصوصیات را به کار بندد. نخست ویژگی الهی است که یک واطیه ی مافوق طبیعی را به خصوص در داستان های دینی مطرح می سازد و دیگری همان ساخته پنداری علمی است که کم کم راه را برای تحقیقات طبیعی می گشاید. در نظر کودک نیز این دو تفسیر در کنار یکدیگر متناقض نیستند. لذا یک مساله مهم در آموزش دینی آن است که این دو دنیای جدا از هم را در کنار یکدیگر قرار دهد ، به گونه ای که وقتی نظریه های علمی تفوق می یابند ، آراء الهی در نظریه های کودکان باطل نگردند. »

گلدمن در مورد دوره ی سوم نظریه ی پیاژه ، معتقد است که « اگرچه پیاژه تصریح نکرده است ، اما می توان حدس زد که کودک در این دوره به یک مرتبه ی بالاتر و تصفیه شده ی ساخته پنداری بازگشت می نماید که خدا به عنوان نخستین علت منظور گردیده و به عنوان یک قانون الهی و ذاتی در داخل هستی مطابق با قوانین طبیعی عمل می کند. »