پیامدهای روحی- روانی تک فرزندی

در این قسمت به پیامدهای روحی - روانی تک فرزندی می پردازیم. با ما همراه باشید...

● نگاهی به پیامدهای روحی ـ روانی تک فرزند بودن

تعداد والدین تک فرزند روز به ‌روز در حال افزایش است؛ اما نباید از یاد برد که داشتن یک فرزند، بهتر یا بدتر از داشتن چند فرزند نیست و تک فرزندی نیز مانند چند فرزندی مزایا و معایبی دارد.  خانواده ‌های تک فرزندی بر مسائلی خاص تأکید دارند که ممکن است در خانواده ‌های چند فرزندی وجود نداشته باشد. 

پرورش کودک از دو عامل تأثیر می ‌گیرد عواملی که حضور دارند و عواملی که غایب هستند. کودک تک فرزند در خانواده ‌ای رشد می‌ کند که افراد بالغ در آن حضور دارند و کودک دیگری نیست که بتواند با او ارتباط برقرار کند. هر دوی این عوامل، نقشی مهم در پرورش کودکان تک فرزند دارد. 

کودک تک فرزند به ‌طور کامل مورد توجه و علاقه والدین است. این عامل سبب می ‌شود کودک احساس کند شخصی مهم است. مزایای بزرگ ‌شدن در خانواده ‌های تک فرزند چنان است که کودک می ‌گوید: «من دوست دارم تنها فرزند خانواده باشم، هیچ رقیبی نداشته باشم و کسی حسادت مرا تحریک نکند. نیاز نباشد با کسی دعوا کنم تا بتوانم وسیله ‌ای را که دوست دارم، تصاحب کنم.» معمولا کودکانی که در خانواده تک فرزند زندگی می‌ کنند احساس امنیت و اعتماد به‌ نفس زیادی دارند. 

عامل دیگری که در زندگی کودک مؤثر است، حضور در خانواده ‌ای است که فقط شامل افراد بالغ است.  این کودکان پیش از زمان معمول سخن ‌گفتن را آغاز می ‌کنند و روحیه اجتماعی نیرومندتری دارند. آنان از والدین خود تقلید و همچون بزرگسالان رفتار می ‌کنند، به ‌گونه ‌ای که تحسین و تعجب دیگران را برمی ‌انگیزند. کودکان خانواده ‌های تک فرزند معمولاً بلوغ زودرس دارند. 

بلوغ اجتماعی این کودکان نیز ممکن است به حال آنان مفید باشد. آنها زودتر از دیگر کودکان با مسائلی مواجه می ‌شوند که برخورد با آنها در سنین بالاتر ناگزیر است. مسائل و دیدگاه ‌های خود را به راحتی بیان می ‌کنند و قادرند به والدین خود کمک کنند.

آنها زودتر از دیگر کودکان به فعالیت اقتصادی مشغول می ‌شوند و از کار کردن خجالت نمی ‌کشند. این کودکان با آمادگی و تجربه زیاد به سن بلوغ پا می‌ گذارند. 

● معایب یکی بودن 

یکی از معایب تک فرزند بودن، تأثیر آن بر مراحل رشد کودک است. این کودکان کسی را ندارند تا با او رقابت یا بازی و دعوا کنند. آنها دوست و همدمی در منزل ندارند، بنابراین برخی از احساسات را تجربه نمی ‌کنند و فرصتی برای کنترل و مدیریت آنها نخواهند داشت. 

بلوغ روحی و روانی، پدیده‌ ای کاملاً ارثی نیست بلکه اکتسابی است. این بلوغ مواردی همچون شناخت خود، میزان واقع‌ بینی و انتخاب مؤثر را شامل می ‌شود و به راحتی به‌دست نمی‌ آید، بلکه به تجربه ‌هائی سخت و طاقت‌ فرسا نیاز دارد.

کودکی که تک فرزند خانواده است کمتر با مشکلات مواجه می‌ شود و در معرض تجربه ‌کردن شکست، ناکامی رانده ‌شدن و... قرار نمی ‌گیرد و معمولا شرایطی را که لازمه بلوغ روحی، روانی است، تجربه نمی ‌کند. 

اگر والدین، مراقبت افراطی از تک فرزند خود به عمل آورند و او را به فردی ضعیف و کم تحمل تبدیل کنند، فرزندشان از دیگران نیز انتظار خواهد داشت با او چنین رفتاری داشته باشند که این موضوع ناتوانی او را شدت خواهد بخشید. اگر والدین اجازه ندهند فرزندشان با احساسات سخت و ناراحت‌کننده رو به ‌رو شوند یا امکان آشکار کردن این نوع احساسات را برای او فراهم نکنند، تحمل وی را برابر این نوع احساسات ضعیف خواهند کرد. 

تمایل والدین به حمایت از تنها فرزندشان، مانع از آن می ‌شود که فرزندشان عواقب اشتباهات خود را بیازماید و مسئولیت عمل خود را بپذیرد. آنها هیچ ‌گاه در مقام انتقاد از فرزندشان برنمی‌ آیند، با او مخالفت نمی ‌کنند و همواره تسلیم خواسته‌ های او می‌ شوند تا از این طریق مانع ناراحت‌ شدن او شوند. 

این والدین می‌گویند: فرزندمان هم مثل ما دوست ندارد ناراحت شود؛ بنابراین با هم معامله می ‌کنیم تا هیچ ‌یک از ما آزار نبیند. حمایت بیش از حد این والدین، فرزند را با روحیه حساس و ضعیف تربیت می‌ کند. هر چه حمایت آنها از تنها فرزندشان بیشتر شود، قدرت و تحمل وی در رویاروئی با مشکلات کاهش می ‌یابد و از این ‌رو بسیار شکننده و آسیب ‌پذیر می ‌شوند. 

در چنین روابط حساس و پراضطرابی است که تک فرزند از آزمودن احساساتی که در روابط بین خواهر و برادر شکل می‌گیرد، محروم می‌ ماند. 

مسابقه برای چیرگی بر دیگران، رقابت با خواهر یا برادر در جلب رضایت والدین، درگیری برای کسب حق تقدم و بهره ‌مندی بیشتر از مزایا، درددل کردن با خواهر یا برادر، مشاجره درباره اختلاف و تبعیضی که بین او و خواهر یا برادرش وجود دارد، درگیری با خواهر یا برادر برای تسکین فشارهای روحی، دفاع از منافع شخصی در ارتباط با دیگران. 

در خانواده ‌های تک فرزند، والدین و فرزندان هر دو احساس می‌ کنند نیاز شدیدی به یکدیگر دارند. پس همیشه مراعات یکدیگر را می ‌کنند، ولی خانواده ‌های چندفرزندی چنین نیستند، دعواهای مکرر، جریحه‌دار شدن احساسات و عصبانیت در خانواده ‌های چند فرزندی رایج است و کودکان معمولاً برای کنترل این احساسات راهی مناسب می‌ یابند و بعد از مشاجره بار دیگر با هم بازی می‌ کنند. 

● ویژگی‌ های تک فرزندان 

تک فرزندان معمولا نمی‌ توانند ناامیدی ‌ها و فشارهای روحی را تحمل کنند. چنانچه توهینی به آنها شود، بی‌آن که قصد و غرضی در کار باشد این توهین را رفتاری عمدی و به پشتوانه نیتی خاص تفسیر می‌کنند. چنانچه از مسئله‌ای رنجیده ‌خاطر شوند این حالت را تا مدت‌های مدید در درون خود زنده نگه ‌می‌دارند. آنها فقط به برقراری روابطی علاقه‌ مندند که دربرگیرنده منافع آنان باشد و احساساتشان را نیز جریحه‌دار نکند.

آنها ممکن است ناراحتی‌ های خود را برای دیگران بیان نکنند و فردی درون ‌گرا شوند. ممکن است تبحر لازم را نداشته باشند تا بتوانند دعواهای خود را با دیگران به ‌گونه ‌ای مدیریت کنند که در نهایت هر دو طرف راضی شوند. 
این نوع احساسات ناپخته معمولاً با تجربه‌ هائی که فرد در زندگی خود کسب می ‌کند، درمان می‌ شود؛ فردی که تنها فرزند خانواده ‌اش بود می‌ گوید: سال ‌ها طول کشید تا دریافتم رفتار والدینم با من مناسب نبوده است. آنها به شدت از من حمایت کردند. تمام خواسته‌ هایم را تأمین می ‌کردند. به همین دلیل نتوانستم میزان تحملم را در دست‌ نیافتن به خواسته ‌هایم تقویت کنم. اکنون دریافته ‌ام که ناراحت و ناامیدشدن بخشی از مشکلات دوران رشد کودک است و کودک نیاز دارد چنین احساساتی را تجربه کند. اگر چه کودکان تک فرزند اجتماعی‌ تر از دیگر کودکان به ‌نظر می‌ رسند و اعتماد به‌ نفس بیشتری در برقراری ارتباط با بزرگسالان دارند، اما به ‌دلیل احساسات ناپخته خود ممکن است از هم ‌بازی‌ های خود خجالت بکشند و ترجیح دهند با کودکان بزرگ‌ تر از خود دوست شوند. 

● جلوگیری از انزوای تک فرزندان 

والدین باید به فرزند خود کمک کنند تا او بتواند با کودکان هم‌ سن و سالش بازی کند. مدرسه یکی از مکان‌ هائی است که چنین فرصتی را در اختیار کودکان قرار می ‌دهد، ولی کافی نیست و باید فرصت ‌های دیگری را نیز مهیا کرد تا کودک بتواند با دوستان هم ‌سن و سالش ارتباط برقرار و به بلوغ و عاقلانه ‌شدن احساسات خود کمک کند. 

یکی از معایب تک فرزند بود، تأثیر آن بر مراحل رشد کودک است. این کودکان کسی را ندارند تا با او رقابت یا بازی و دعوا کنند. آنها دوست و همدمی در منزل ندارند، بنابراین برخی از احساسات را تجربه نمی‌ کنند و فرصتی برای کنترل و مدیریت آنها نخواهند داشت. 

دعوت دوستان به منزل و رفتن به منزل دوستان یا داشتن هم‌ بازی ‌هائی در همسایگی، از دیگر فرصت ‌های مناسب است. هنگامی ‌که کودکان مشغول بازی با دوستان هم ‌سن خود هستند، ممکن است به رفتارهائی چون مشارکت و مصالحه‌ نکردن، ناتوانی در صحبت یا بحث ‌کردن با دیگران برای دفاع از حقوق خود و... تمایل داشته باشند، پس والدین باید در این ‌باره با تک فرزند خود صحبت کنند. یکی از مسئولیت‌ های والدین این است که دنیای پیرامون را برای فرزند خود شرح دهند. 

«داشتن روابط مطلوب با دیگران کار مشکلی است. اگر هر یک از شما کمی کوتاه بیائید می ‌توانید با هم بازی کنید. بهتر است علایق و حساسیت‌ های خودت را برای دیگران روشن کنید، در غیر این ‌صورت آنها متوجه نمی‌ شوند که تو از چه چیزهائی ناراحت می‌ شوی».

والدین در محیط خانواده می ‌توانند فرزند خود را تشویق کنند تا احساسات خود را به آنها بگویند. والدین باید خود نمونه این رفتار باشند. آنها همچنین باید به فرزند خود بیاموزند که از درگیری نگریزد و با صراحت و اطمینان با مشکلات و اختلافات رو به ‌رو شود. 

اگر والدین، مراقبتی افراطی از تک فرزند خود به عمل آورند و او را به فردی ضعیف و کم‌ تحمل تبدیل کنند، فرزندشان از دیگران نیز انتظار خواهد داشت با او چنین رفتاری داشته باشند که این موضوع ناتوانی او را شدت خواهد بخشید. 
اگر والدین اجازه ندهند فرزندشان با احساسات سخت و ناراحت‌کننده رو به ‌رو شوند یا امکان آشکار کردن این نوع احساسات را برای او فراهم نکنند، تحمل وی را برابر این نوع احساسات ضعیف خواهند کرد. 

تربیت فرزند یک روند آماده‌ سازی و حمایت‌کردن نوعی اقدام پیشگیری‌ کننده است. حمایت افراطی از کودکان اجازه نمی‌ دهد که آنان خود را برای رشد و بلوغ احساسات تقویت کنند.

وبلاگ روانشناسی و مشاوره

مهناز طالبی، لیسانس روانشناسی